ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ – οι ρωμανιώτες εβραίοι

Οι Εβραίοι που εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο από τα ελληνιστικά χρόνια (3ος αιώνας π.Χ.) ονομάστηκαν επί Βυζαντίου «Ρωμανιώτες» και αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία του εβραϊκού στοιχείου στην περιοχή μέχρι τον 15ο αιώνα. Από την πρώτη στιγμή υιοθέτησαν την ελληνική γλώσσα, εμπνεύστηκαν από τον τοπικό λαϊκό πολιτισμό και τις παραδόσεις και, συνδυάζοντάς τα γόνιμα με τα δικά τους ήθη και έθιμα, δημιούργησαν τη μοναδική ελληνο-εβραϊκή παράδοση. Διατήρησαν τη θρησκευτική τους ταυτότητα, όπως φαίνεται από τις συναγωγές που οικοδόμησαν και την επιβίωση της εβραϊκής ως λατρευτικής γλώσσας. Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι ακολουθούσαν ένα ξεχωριστό λατρευτικό τυπικό, το οποίο περιλαμβάνεται με παραλλαγές στο Μαχζόρ Ρομάνια, το βασικό ρωμανιώτικο προσευχολόγιο, στο Μαχζόρ Καστοριά, στο Μαχζόρ Κάντια και στο Μαχζόρ Κέρκυρα. Οι σχέσεις τους με τους ντόπιους ήταν γενικώς αρμονικές και δεν μαρτυρήθηκαν πράξεις αντιεβραϊσμού, παρά μόνο ως μεμονωμένες εξάρσεις θρησκευτικού συναισθήματος.

Με την άφιξη των Σεφαραδιτών στα τέλη του 15ου αιώνα η κατάσταση διαφοροποιήθηκε. Οι περισσότερες ρωμανιώτικες εβραϊκές κοινότητες, με εξαίρεση κυρίως της Ηπείρου, της Πελοποννήσου και της Κρήτης, αποδυναμωμένες αριθμητικά λόγω μετακινήσεων πληθυσμών, απορροφήθηκαν πολιτιστικά από τους Σεφαραδίτες, των οποίων η παράδοση υπερίσχυσε. Οι βασικές διαφορές από τους Ρωμανιώτες εντοπίζονται στη γλώσσα, στο ένδυμα, στις διατροφικές συνήθειες, καθώς και στο λατρευτικό τυπικό. Πάντως, ο ρωμανιώτικος εβραϊσμός πλειοψηφούσε σταθερά μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε πόλεις, όπως η Άρτα, η Πρέβεζα, η Πάτρα, τα Τρίκαλα, ο Βόλος, η Χαλκίδα, τα Χανιά.

Το αδιαμφισβήτητο κέντρο του ρωμανιώτικου εβραϊσμού υπήρξαν τα Ιωάννινα. Επικρατεί η άποψη ότι υπήρχε μια επιγραφή πριν από το 1800, στην οποία θα γίνονταν νύξεις για την ύπαρξη συναγωγής ήδη από τον 9ο αιώνα, σχεδόν ταυτόχρονα με τη δημιουργία ομώνυμης πόλης στη θέση των σημερινών Ιωαννίνων. Ενώ στη γύρω παραθαλάσσια περιοχή, στη Νικόπολη, στο Άκτιο, στην Άρτα, Εβραίοι κατοικούν ήδη από την ύστερη αρχαιότητα, σαφή ιστορική αναφορά για την εβραϊκού πληθυσμού στην πόλη των Ιωαννίνων έχουμε μόλις κατά τον 14ο αιώνα, επί Ανδρονίκου Β΄ του Παλαιολόγου. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ορίζει μία περίοδο δύσκολη για τον εβραϊκό πληθυσμό των Ιωαννίνων, λόγω τόσο των επιδρομών ξένων λαών όσο και των εσωτερικών αυτοκρατορικών και διοικητικών ανακατατάξεων, οι οποίες συχνά σήμαιναν αλλαγή στάσης απέναντι στους Εβραίους.

Επί Οθωμανικής κυριαρχίας, οι Εβραίοι αντιμετωπίστηκαν με μετριοπάθεια: τους επιτρεπόταν η ελεύθερη άσκηση της λατρείας τους, τους δόθηκαν ιδιαίτερα εμπορικά και επαγγελματικά προνόμια, είχαν αυτόνομη ενδοκοινοτική οργάνωση. Κατά τον 16ο αιώνα εγκαταστάθηκαν στα Γιάννενα και Σεφαραδίτες Εβραίοι, οι οποίοι όμως απορροφήθηκαν από το ντόπιο ρωμανιώτικο στοιχείο. Παράλληλα έφτασαν και ομόθρησκοί τους από την Κάτω Ιταλία και τη Σικελία. Ο εβραϊκός πληθυσμός κατοικούσε σε ιδιαίτερη συνοικία εντός των τειχών, όχι «γκετοποιημένος» αλλά συγκεντρωμένος, όπως όλες οι διαφορετικές θρησκευτικές κοινότητες των οθωμανικών αστικών κέντρων. Μετά το 1611 η συνοικία μέσα στο Κάστρο, στην περιοχή που βρίσκεται ακόμη και σήμερα η Παλιά Συναγωγή, μεγάλωσε σημαντικά.

Επιστροφή στις Ψηφιακές Εκθέσεις

Η Εβραϊκή Κοινότητα των Ιωαννίνων

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ – οι εβραίοι στην ελλάδα

H Ελλάδα αποτέλεσε την πύλη από όπου ο εβραϊσμός πέρασε στον ευρωπαϊκό χώρο, πολύ πριν τη Διασπορά του 71 μ.Χ. Ο εβραϊκός πληθυσμός της...

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ – αρχές 20ού αιώνα-1940

Η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων άκμασε στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν η πόλη βρισκόταν υπό την εξουσία του Αλή Πασά (1788-1822). Πολλά μέλη...

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ – 1940-1945

Όταν στα τέλη του Οκτώβρη του 1940 ο φασιστικός Άξονας κήρυξε τον πόλεμο στην Ελλάδα, πολλοί Εβραίοι, ανάμεσά τους και αρκετοί Γιαννιώτες, ως απλοί...

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ – 1945-σήμερα

Με τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Εβραϊκή Κοινότητα των Ιωαννίνων αριθμούσε 181 μέλη: 112 οι επιζώντες από τα στρατόπεδα του θανάτου και...

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ συναγωγική αρχιτεκτονική

Η συναγωγή αποτελεί το κέντρο της εβραϊκής κοινότητας και χώρο ομαδικής προσευχής και μελέτης. Η συναγωγική αρχιτεκτονική υπακούει σε θρησκευτικούς κανόνες (αλαχότ) και κρατικούς...

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ συναγωγική λειτουργία

Οι ραβίνοι, εκτός από θρησκευτικοί αρχηγοί, ήταν και διοικητικοί αρχηγοί κάθε κοινότητας. Επέλυαν εσωτερικά προβλήματα, εκπροσωπούσαν την κοινότητα προς στις τοπικές αρχές, απαντούσαν στα...

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ συναγωγικά υφάσματα και σκεύη

Η Πεντάτευχος, το ιερό βιβλίο του ιουδαϊσμού, ονομάζεται Σέφερ Τορά ή Κύλινδρος του Νόμου (πρόκειται για χειρόγραφο γραμμένο σε περγαμηνή). Σύμφωνα με τις αρχαίες...

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ εβραϊκές γιορτές

Σσαμπάτ Από τις βασικότερες υπαγορεύσεις του ιουδαϊσμού είναι η τήρηση της αργίας του Σσαμπάτ, μέρας αφιερωμένης στην προσευχή και στη μελέτη του Νόμου και αποχής...

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ ο κύκλος της ζωής α΄

Η εβραϊκή ταυτότητα διατηρείται μέσα από ιδιαίτερα έθιμα για τους τρεις βασικούς σταθμούς της ζωής των μελών της κοινότητας, τον γάμο, τη γέννηση και...

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ ο κύκλος της ζωής – β’

Η τεκνοποιΐα ήταν πάντα ο άμεσος σκοπός του γάμου. Σαράντα ημέρες μετά τη γέννηση, η λεχώνα και το νεογνό προστατεύονταν από τα κακά πνεύματα,...

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ Ενδυμασία

Οι εβραϊκοί πληθυσμοί της Διασποράς δεν είχαν ενιαία, ομοιόμορφη ενδυμασία, η οποία να λειτουργεί αναγνωριστικά ή ταυτιστικά. Σε κάθε τόπο η ενδυμασία τους διαμορφωνόταν...

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ Επαγγέλματα

Οι Εβραίοι των Ιωαννίνων από την πρώτη στιγμή της εγκατάστασής τους στην πόλη άσκησαν διάφορα επαγγέλματα, κυρίως όμως αυτά που εξυπηρετούσαν αστικές ανάγκες και...

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ γλώσσα και εκπαίδευση

Ενώ η εβραϊκή γλώσσα διατηρήθηκε ως γλώσσα της λατρείας και συνεκτικό στοιχείο του διασπορικού εβραϊσμού, οι κατά τόπους κοινότητες υιοθέτησαν τη γλώσσα του τόπου...

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ κοινοτικοί θεσμοί

H ρωμανιώτικη κοινότητα των Ιωαννίνων, όπως όλες οι εβραϊκές κοινότητες, είχε σφιχτή εσωτερική οργάνωση, που διασφάλιζε την ευρυθμία της, ιδίως επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Θρησκευτικός...

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ οικιακή ζωή

Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι των Ιωαννίνων μέχρι το 1944 κατοικούσαν τόσο στην εβραϊκή συνοικία μέσα στο Κάστρο, όσο και εκτός Κάστρου, με αποτέλεσμα μεταξύ τους...

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ τέχνες και γράμματα

Η συμμετοχή των Ρωμανιωτών στην καλλιτεχνική ζωή των Ιωαννίνων, και γενικότερα της Ελλάδας, ήταν σημαντική σε όλους τους τομείς. Η θεατρική παραγωγή των Ρωμανιωτών...

Ο ΓΙΟΣΕΦ ΕΛΙΓΙΑ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ζωή και έργο...

Ήτανε Εβραίος κι Έλληνας συνάμα… Πρώτος Εβραίος ποιητής στην ελληνική γλώσσα… Χρήστος Χρηστοβασίλης Ο Ιωσήφ Ηλίας Καπούλιας, γνωστός ως Γιοσέφ Ελιγιά, γεννήθηκε στα Γιάννενα το 1901....

Ο ΓΙΟΣΕΦ ΕΛΙΓΙΑ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ζωή και έργο...

Στην πορεία της πνευματικής του εξέλιξης η κοσμοθεωρία του μετατοπίστηκε το 1922 από την ενασχόλησή του με θέματα εβραϊσμού στην ενεργό ανάμειξή του σε...

Ο ΓΙΟΣΕΦ ΕΛΙΓΙΑ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ η τοπική κοινότητα

Η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων στις αρχές της δεκαετίας του 1920 είχε περίπου 3.000 μέλη. Η αδρή συμπεριφορά των ορεσίβιων κατοίκων της Ηπείρου χαρακτήριζε...

Ο ΓΙΟΣΕΦ ΕΛΙΓΙΑ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ πολιτική και κοινωνική...

Ενώ η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων προσπαθούσε να ισορροπήσει σε μια εποχή έντονων κοινωνικών αλλαγών, παράλληλη πορεία, μέσα από παρόμοιες αντιθέσεις και προβλήματα, ακολουθούσε...

Συντελεστές Έκθεσης

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΘΕΣΗΣ Ζανέτ Μπαττίνου ΕΡΕΥΝΑ - ΚΕΙΜΕΝΑ Παναγιώτα Ανδριανοπούλου ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Kay Elvira Sutton ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Αναστασία Λουδάρου Χριστίνα Μέρη Ελένη Μπεζέ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΚΘΕΣΗΣ Χάγια Κοέν ΕΚΤΥΠΩΣΗ Σταύρος Μπελεσάκος, Φωτοσύνθεσις ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ Λεωνίδας Παπαδόπουλος ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ Οριέττα Τρέβεζα Όλες οι φωτογραφίες προέρχονται...